277 587
redigeringer
m
Robot: Endrer mal: Bokhylla
(→Barndom: korr) |
m (Robot: Endrer mal: Bokhylla) |
||
| (8 mellomliggende versjoner av 3 brukere er ikke vist) | |||
| Linje 1: | Linje 1: | ||
{{thumb|Niels Henrik Abel.jpg|Byste av Niels Henrik Abel ved Gjerstad kyrkje, laga av Brynjulf Bergslien og reist i 1958.|Heidi Thöni Sletten|2013}} | <onlyinclude>{{thumb|Niels Henrik Abel.jpg|Byste av Niels Henrik Abel ved Gjerstad kyrkje, laga av Brynjulf Bergslien og reist i 1958.|Heidi Thöni Sletten|2013}}</onlyinclude> | ||
{{thumb|Abelmonumentet Abelhaugen Oslo.jpg|Minnesmerket på Abelhaugen i Slottsparken, av Gustav Vigeland, reist 1908.|[[Bruker:Stigrp|Stig Rune Pedersen]]|2012}} | {{thumb|Abelmonumentet Abelhaugen Oslo.jpg|Minnesmerket på Abelhaugen i Slottsparken, av Gustav Vigeland, reist 1908.|[[Bruker:Stigrp|Stig Rune Pedersen]]|2012}} | ||
{{thumb|Niels Henrik Abel statue Blindern.jpg|Ingebrikt Vig sitt vinnarutkast frå 1902, realisert på Blindern i 1967.|[[Bruker:Stigrp|Stig Rune Pedersen]]|2012}} | {{thumb|Niels Henrik Abel statue Blindern.jpg|Ingebrikt Vig sitt vinnarutkast frå 1902, realisert på Blindern i 1967.|[[Bruker:Stigrp|Stig Rune Pedersen]]|2012}} | ||
'''[[Niels Henrik Abel]]''' (fødd [[5. august]] [[1802]] på [[Finnøy prestegjeld|Finnøy]], død [[6. april]] [[1829]] i [[Froland kommune|Froland]]) var ein av våre største matematikarar. Sjølv om han ikkje rakk å fylle 27 år, sette han spor etter seg både i Noreg og internasjonalt, og reknast som ein av skaparane av den moderne matematiske provføringa. | <onlyinclude>'''[[Niels Henrik Abel]]''' (fødd [[5. august]] [[1802]] på [[Finnøy prestegjeld|Finnøy]], død [[6. april]] [[1829]] i [[Froland kommune|Froland]]) var ein av våre største matematikarar. Sjølv om han ikkje rakk å fylle 27 år, sette han spor etter seg både i Noreg og internasjonalt, og reknast som ein av skaparane av den moderne matematiske provføringa.</onlyinclude> | ||
==Slekt og familie== | ==Slekt og familie== | ||
Han var son av sokneprest [[Søren Georg Abel (1772–1820)|Søren Georg Abel]] (1772–1820) og [[Anne Marie Abel]] f. Simonsen (1781–1846), og var den neste eldste av seks ungar. | Han var son av sokneprest [[Søren Georg Abel (1772–1820)|Søren Georg Abel]] (1772–1820) og [[Anne Marie Abel]] f. Simonsen (1781–1846), og var den neste eldste av seks ungar. Faren var frå slekta [[Abel (slekt)|Abel]]. | ||
Niels Henrik Abel vart ikkje gift, men var forlova med [[Christine Kemp]] frå juletider 1824 til han døydde. | |||
==Barndom== | ==Barndom== | ||
| Linje 29: | Linje 29: | ||
==Studenttida== | ==Studenttida== | ||
<onlyinclude> | |||
I 1821 blei Niels Henrik Abel student. Han hadde middel karakterar i alle fag, bortsett frå matematikk der han hadde beste karakter. Truleg hadde han større matematiske kunnskapar enn nokon av dei som skulle undervise han på universitetet. Han hadde allereie byrja på femtegradslikninga. Europeiske matematikarar hadde jobba med å finne løysinga på den allmenne femtegradslikninga i meir enn 250 år. Abel trudde at han hadde klart det. Dei to professorane i matematikk i Christiania, [[Søren Rasmussen (matematiker)|Søren Rasmussen]] og [[Christopher Hansteen (1784–1873)|Christopher Hansteen]], fann ikkje nokon feil. Det gjorde heller ikkje professor Ferdinand Degen i [[København]], men han tvilte på at ein ukjend student i Christiania hadde klart det. Men han såg at Abel hadde eit stort talent, og meinte at han måtte gje seg i kast med elliptiske funksjonar og integralar, eller «de elliptiske Transcendenter» som dei blei kalla, og at femtegradslinkninga var for lite for han å nytte kreftane på. Abel klarte å føre prov for sin løysing på femtegradslinkninga, men han gjekk òg løs på elliptiske funksjonar og integralar. Her kom han med nye vinklingar som skulle omforme matematikken som vitskap. | I 1821 blei Niels Henrik Abel student. Han hadde middel karakterar i alle fag, bortsett frå matematikk der han hadde beste karakter. Truleg hadde han større matematiske kunnskapar enn nokon av dei som skulle undervise han på universitetet. Han hadde allereie byrja på femtegradslikninga. Europeiske matematikarar hadde jobba med å finne løysinga på den allmenne femtegradslikninga i meir enn 250 år. Abel trudde at han hadde klart det. Dei to professorane i matematikk i Christiania, [[Søren Rasmussen (matematiker)|Søren Rasmussen]] og [[Christopher Hansteen (1784–1873)|Christopher Hansteen]], fann ikkje nokon feil. Det gjorde heller ikkje professor Ferdinand Degen i [[København]], men han tvilte på at ein ukjend student i Christiania hadde klart det. Men han såg at Abel hadde eit stort talent, og meinte at han måtte gje seg i kast med elliptiske funksjonar og integralar, eller «de elliptiske Transcendenter» som dei blei kalla, og at femtegradslinkninga var for lite for han å nytte kreftane på. Abel klarte å føre prov for sin løysing på femtegradslinkninga, men han gjekk òg løs på elliptiske funksjonar og integralar. Her kom han med nye vinklingar som skulle omforme matematikken som vitskap.</onlyinclude> | ||
Då han byrja studere fekk han friplass på studentheimen [[Regentsen (Oslo)|Regentsen]], ein del av [[Mariboegården (Oslo)|Mariboegården]] i [[Prinsens gate (Oslo)|Prinsens gate]]. I 1822 tok han [[anneneksamen]], som då var namnet på «de examen philosophicum, og som den gongen hadde prøvar i fleire fag. Han fekk som på førsteeksamen ([[examen artium]]) beste karakter i matematikk og middels karakterer i alt anna. | Då han byrja studere fekk han friplass på studentheimen [[Regentsen (Oslo)|Regentsen]], ein del av [[Mariboegården (Oslo)|Mariboegården]] i [[Prinsens gate (Oslo)|Prinsens gate]]. I 1822 tok han [[anneneksamen]], som då var namnet på «de examen philosophicum, og som den gongen hadde prøvar i fleire fag. Han fekk som på førsteeksamen ([[examen artium]]) beste karakter i matematikk og middels karakterer i alt anna. | ||
| Linje 36: | Linje 36: | ||
Økonomisk sleit han; det lille han hadde gjekk stort sett til mora og søskena. Nokre av professorane hjalp han, mellom anna Christopher Hansteen. Kona hans, [[Andrea Hansteen]], kalla han sin andre mor. Broren Peder flytta inn på studenthybelen, og delte seng med Niels Henrik. For søstera Elisabeth fekk han ordna ei stilling i Christiania; det ser ut til at han var særleg oppteken av å få ho vekk frå mora. | Økonomisk sleit han; det lille han hadde gjekk stort sett til mora og søskena. Nokre av professorane hjalp han, mellom anna Christopher Hansteen. Kona hans, [[Andrea Hansteen]], kalla han sin andre mor. Broren Peder flytta inn på studenthybelen, og delte seng med Niels Henrik. For søstera Elisabeth fekk han ordna ei stilling i Christiania; det ser ut til at han var særleg oppteken av å få ho vekk frå mora. | ||
Det første vitskapelege artikkelen Abel fekk publisert kom våren 1823 i ''Magazin for Naturvidenskaberne'' sitt første nummer. Han arbeidde òg med eit større verk på fransk om differensialformlar. Rasmussen og Hansteen støtta ein søknad om økonomisk hjelp til å publisere, men kollegiet var meir forsiktige, og saka forsvann ein stad mellom kontora. I dei neste fire åra studerte han andre fag som kunne styrke hans matematiske arbeid, men det han gjerne ville var å reise til L'École Polytechnique i Paris og til Carl Friedrich Gauss i Göttingen. Sommaren 1823 fekk han 100 speciedalar av professor Rasmussen, som tok dei av eiga lomme, for å reise til København. Han arbeidde der mellom anna med Fermats siste teorem, og han fekk oppleve studentlivet i København. Han bodde hos ei moster som var gift med den danske sjøoffiseren Peder Mandrup Tuxen (den eine veslebroren var oppkalla etter han). På eit ball på marinebasen Christianshavn møtte han [[Christine Kemp]], som han | Det første vitskapelege artikkelen Abel fekk publisert kom våren 1823 i ''Magazin for Naturvidenskaberne'' sitt første nummer. Han arbeidde òg med eit større verk på fransk om differensialformlar. Rasmussen og Hansteen støtta ein søknad om økonomisk hjelp til å publisere, men kollegiet var meir forsiktige, og saka forsvann ein stad mellom kontora. I dei neste fire åra studerte han andre fag som kunne styrke hans matematiske arbeid, men det han gjerne ville var å reise til L'École Polytechnique i Paris og til Carl Friedrich Gauss i Göttingen. Sommaren 1823 fekk han 100 speciedalar av professor Rasmussen, som tok dei av eiga lomme, for å reise til København. Han arbeidde der mellom anna med Fermats siste teorem, og han fekk oppleve studentlivet i København. Han bodde hos ei moster som var gift med den danske sjøoffiseren Peder Mandrup Tuxen (den eine veslebroren var oppkalla etter han). På eit ball på marinebasen Christianshavn møtte han [[Christine Kemp]], som han seinare vart forlova med. Dei dansa vals saman med på ballet - og ingen av dei kunne denne nye dansen. Men om dei tråkka kvarandre litt på føtene, fann dei tydelegvis tonen. Christine Kemp blei året etter guvernante i [[Son]], og i juleferien 1824 vart dei forlova. Når dei skulle kunne gifte seg var i uvisse, for han hadde ikkje økonomi til det. | ||
Våren 1824 hadde det rett nok ordna seg med eit stipend. Han fekk eit statleg stipend på 200 dalar i to år, og eit løfte om 600 salar til utanlandsreise i to nye år. Han hadde også klart å spare opp nok til å få trykt avhandlinga om femtegradslikninga. Den var på fransk og var pressa ned til seks små sider, og var knapt til å forstå for nokon. Han hadde sett for seg at avhandlinga skulle opne dører i Europa, men ho blei knapt lagt merke til. Sommaren 1825 skrev han til [[Karl III Johan]] personleg og bad om å få utanlandsstipendet straks, i staden for å måtte vente eit år til. Det gjekk kongen med på, og i september 1825 reiste han med ei frakteskute til København. Derifrå skulle han vidare til Gauss i Göttingen og så til Paris. I staden reiste han først til Berlin. Der møtte han ingeniøren August Leopold Crelle, som etter å ha møtt Abel fekk mot til å gje ut eit tyskspråkleg matematisk tidsskrift som kunne ta opp konkurransen med dei franske. På nyåret 1826 kom første nummer av ''Journal für die reine und angewandte Mathematik'', og der fekk Abel moglegheit til å publisere det meste av det han rakk skrive. I Berlin gjekk han på salonger og i private selskap, og han fekk gått i teater. Han fekk òg raffinert løysinga på femtegradslikninga, og publiserte dette i Crelle sitt tidsskrift. I det første året hadde han heile fem artiklar i tidsskriftet, mellom anna ei banebrytande avhandling om binominalrekka der han la grunnen for ein moderne og meir stringent provføring. | Våren 1824 hadde det rett nok ordna seg med eit stipend. Han fekk eit statleg stipend på 200 dalar i to år, og eit løfte om 600 salar til utanlandsreise i to nye år. Han hadde også klart å spare opp nok til å få trykt avhandlinga om femtegradslikninga. Den var på fransk og var pressa ned til seks små sider, og var knapt til å forstå for nokon. Han hadde sett for seg at avhandlinga skulle opne dører i Europa, men ho blei knapt lagt merke til. Sommaren 1825 skrev han til [[Karl III Johan]] personleg og bad om å få utanlandsstipendet straks, i staden for å måtte vente eit år til. Det gjekk kongen med på, og i september 1825 reiste han med ei frakteskute til København. Derifrå skulle han vidare til Gauss i Göttingen og så til Paris. I staden reiste han først til Berlin. Der møtte han ingeniøren August Leopold Crelle, som etter å ha møtt Abel fekk mot til å gje ut eit tyskspråkleg matematisk tidsskrift som kunne ta opp konkurransen med dei franske. På nyåret 1826 kom første nummer av ''Journal für die reine und angewandte Mathematik'', og der fekk Abel moglegheit til å publisere det meste av det han rakk skrive. I Berlin gjekk han på salonger og i private selskap, og han fekk gått i teater. Han fekk òg raffinert løysinga på femtegradslikninga, og publiserte dette i Crelle sitt tidsskrift. I det første året hadde han heile fem artiklar i tidsskriftet, mellom anna ei banebrytande avhandling om binominalrekka der han la grunnen for ein moderne og meir stringent provføring. | ||
Abel reiste saman med fire andre nordmenn: [[Christian P.B. Boeck]], [[Balthazar Keilhau]], [[Nicolay B. Møller]] og [[Otto Tank]]. Som nemnd skulle han eigentlig ha reist rett til Göttingen. Etter nokre månader i Berlin valde han i staden å reise med dei andre sørover i Tyskland. Han forklarte dette med at han blei så melankolsk av å vere aleine, og meinte at det var bra å lære seg betre tysk ved å gå i teatret. I Dresden møtte han kunstmålaren [[Johan Christian Dahl]], og dei tok ei rundreise i Tsjekkia, Austerrike, Italia og Sveits. Så reiste Abel vidare til Paris, dit han kom i juli 1826. | Abel reiste saman med fire andre nordmenn: [[Christian P.B. Boeck]], [[Balthazar Keilhau]], [[Nicolay B. Møller]] og [[Otto Tank (1800–1864)|Otto Tank]]. Som nemnd skulle han eigentlig ha reist rett til Göttingen. Etter nokre månader i Berlin valde han i staden å reise med dei andre sørover i Tyskland. Han forklarte dette med at han blei så melankolsk av å vere aleine, og meinte at det var bra å lære seg betre tysk ved å gå i teatret. I Dresden møtte han kunstmålaren [[Johan Christian Dahl]], og dei tok ei rundreise i Tsjekkia, Austerrike, Italia og Sveits. Så reiste Abel vidare til Paris, dit han kom i juli 1826. | ||
Han hadde spart ei avhandling, som ikkje vart publisert i Crelles tidsskrift i Berlin. Dette presenterte han for Académie i Paris. Han fekk hjelp av kunstmålaren [[Johan Gørbitz]] til å finne husrom, og byrja på fullføringa av Paris-avhandlinga. Det var i den tida at Gørbitz portretterte Abel, det einaste biletet vi har av han som blei laga medan han levde. Avhandlinga var eit addisjonsteorem for algebraiske differensialar, og det er ikkje mange andre matematiske avhandlingar som har fått så store lovord. Han viste samanhengar ingen annan hadde tenkt på, og opna for nye vegar i matematisk forsking. I oktober 1826 vart ho levert inn. Medan han venta på svar arbeidde Abel med nokre andre avhandlingar og artiklar, og han vanka saman med andre vitskapsmenn. Det viste seg etter kvart at avhandlinga var lagt til sides. Det var A.L. Chauchy som la ho vekk; Abel meinte at han var den største matematikar i Paris. Han trudde resten av sitt liv at avhandlinga var tapt for alltid. | Han hadde spart ei avhandling, som ikkje vart publisert i Crelles tidsskrift i Berlin. Dette presenterte han for Académie i Paris. Han fekk hjelp av kunstmålaren [[Johan Gørbitz]] til å finne husrom, og byrja på fullføringa av Paris-avhandlinga. Det var i den tida at Gørbitz portretterte Abel, det einaste biletet vi har av han som blei laga medan han levde. Avhandlinga var eit addisjonsteorem for algebraiske differensialar, og det er ikkje mange andre matematiske avhandlingar som har fått så store lovord. Han viste samanhengar ingen annan hadde tenkt på, og opna for nye vegar i matematisk forsking. I oktober 1826 vart ho levert inn. Medan han venta på svar arbeidde Abel med nokre andre avhandlingar og artiklar, og han vanka saman med andre vitskapsmenn. Det viste seg etter kvart at avhandlinga var lagt til sides. Det var A.L. Chauchy som la ho vekk; Abel meinte at han var den største matematikar i Paris. Han trudde resten av sitt liv at avhandlinga var tapt for alltid. | ||
==Attende til Noreg== | ==Attende til Noreg== | ||
| Linje 48: | Linje 48: | ||
Under opphaldet i Paris byrja Abel kjenne seg sjuk; han hosta og hadde feber. Etter en tid fekk han diagnosen [[tuberkulose]]. Sjølv trudde han ikkje på det, men det gjorde heller ikkje nokon skilnad, for det fanst ingen kur. Ved årsskiftet 1826/1827 reiste han til Berlin. Han takk nei til å bli redaktør for Crelles ''Journal'', og ville heller heim til Noreg. I mai 1827 kom han hit, og dei fleste såg på reisa som mislykka. Han hadde jo fått trykt artiklar i Crelles tidsskrift, men det hadde enno ikkje fått noko internasjonal ry. Og Gauss hadde han ikkje vitja. Han fekk ikkje fornya stipendet, og måtte ta opp eit privat lån i [[Norges Bank|Noregs Bank]] på 200 dalar – som han aldri fekk betalt attende. Då [[Finansdepartementet]] enno ein gong nekta han stipend, vedtok kollegiet å gje av eigne midlar. | Under opphaldet i Paris byrja Abel kjenne seg sjuk; han hosta og hadde feber. Etter en tid fekk han diagnosen [[tuberkulose]]. Sjølv trudde han ikkje på det, men det gjorde heller ikkje nokon skilnad, for det fanst ingen kur. Ved årsskiftet 1826/1827 reiste han til Berlin. Han takk nei til å bli redaktør for Crelles ''Journal'', og ville heller heim til Noreg. I mai 1827 kom han hit, og dei fleste såg på reisa som mislykka. Han hadde jo fått trykt artiklar i Crelles tidsskrift, men det hadde enno ikkje fått noko internasjonal ry. Og Gauss hadde han ikkje vitja. Han fekk ikkje fornya stipendet, og måtte ta opp eit privat lån i [[Norges Bank|Noregs Bank]] på 200 dalar – som han aldri fekk betalt attende. Då [[Finansdepartementet]] enno ein gong nekta han stipend, vedtok kollegiet å gje av eigne midlar. | ||
Han fortsette med å sende avhandlingar til Crelle, som publiserte dei på løpanda band. Faktisk var Abel så produktiv at Crelle ikkje rakk å henge med. Han sendte sommaren 1828 òg ei avhandling om elliptiske funksjonar til ''Astronomische Nachrichten'' i Altona. Det blei litt lettare økonomisk då professor Hansteen reiste på ein ekspedisjon til Sibir, og Abel tok over ein del av undervisninga. Som konstituert dosent fekk han 400 dalar i året, mot dei 600 dalar som ein vanleg dosent fekk. Det var ikkje nokon utsikt til ein fast stilling. | Han fortsette med å sende avhandlingar til Crelle, som publiserte dei på løpanda band. Faktisk var Abel så produktiv at Crelle ikkje rakk å henge med. Han sendte sommaren 1828 òg ei avhandling om elliptiske funksjonar til ''Astronomische Nachrichten'' i [[Altona]]. Det blei litt lettare økonomisk då professor Hansteen reiste på ein ekspedisjon til Sibir, og Abel tok over ein del av undervisninga. Som konstituert dosent fekk han 400 dalar i året, mot dei 600 dalar som ein vanleg dosent fekk. Det var ikkje nokon utsikt til ein fast stilling. | ||
Sommaren 1828 var han saman med Christine Kemp i seks veker. Ho var då guvernante på [[Froland jernverk]]. Dei snakka om å gifte seg, og at han skulle få ein stilling i Berlin. Det blei det ikkje noko av, og i staden fortsette han å skrive avhandlingar i Christiania på hausten. Han var òg sengeliggjande delar av hausten, og hadde ikkje krefter til å arbeide med likningsteoriar. Til jul ville han til Froland, og klarte å kome seg dit. Etter eit juleball gjekk han ut for å kjøle seg ned, og etter det byrja han å hoste blod. Han vart liggjande til sengs i Froland i tolv veker, med den beste legehjelpa ein kunne få. Han klarte å skrive to-tre sider der han oppsummerte innleiingstankane til den tapte Paris-avhandlinga. | Sommaren 1828 var han saman med Christine Kemp i seks veker. Ho var då guvernante på [[Froland jernverk]]. Dei snakka om å gifte seg, og at han skulle få ein stilling i Berlin. Det blei det ikkje noko av, og i staden fortsette han å skrive avhandlingar i Christiania på hausten. Han var òg sengeliggjande delar av hausten, og hadde ikkje krefter til å arbeide med likningsteoriar. Til jul ville han til Froland, og klarte å kome seg dit. Etter eit juleball gjekk han ut for å kjøle seg ned, og etter det byrja han å hoste blod. Han vart liggjande til sengs i Froland i tolv veker, med den beste legehjelpa ein kunne få. Han klarte å skrive to-tre sider der han oppsummerte innleiingstankane til den tapte Paris-avhandlinga. | ||
| Linje 66: | Linje 66: | ||
[[Niels Henrik Abels vei (Oslo)|Niels Henrik Abels vei]] på Blindern i Oslo fekk namnet i 1936. | [[Niels Henrik Abels vei (Oslo)|Niels Henrik Abels vei]] på Blindern i Oslo fekk namnet i 1936. | ||
==Referansar== | |||
<references/> | |||
==Litteratur og kjelder== | ==Litteratur og kjelder== | ||
| Linje 71: | Linje 75: | ||
* {{hbr1-1|pd00000011502568|Niels Henrik Abel}}. | * {{hbr1-1|pd00000011502568|Niels Henrik Abel}}. | ||
* Bjørkvik, Halvard: ''Finnøy: gard og ætt''. B. 2. Utg. Finnøy kommune. 1995. | * Bjørkvik, Halvard: ''Finnøy: gard og ætt''. B. 2. Utg. Finnøy kommune. 1995. | ||
* Finne-Grønn, S.H.: ''Abel, den store mathematikers slegt''. Christiania. 1899. {{ | * Finne-Grønn, S.H.: ''Abel, den store mathematikers slegt''. Christiania. 1899. {{Nb.no|NBN:no-nb_digibok_2009051203031}}. | ||
* Kveim, Torleif: ''Gjerstad: Av bygdesoga''. Hefte 1. Utg. [[Gjerstad Historielag]]. [s.d.]. | * Kveim, Torleif: ''Gjerstad: Av bygdesoga''. Hefte 1. Utg. [[Gjerstad Historielag]]. [s.d.]. | ||
* Stubhaug, Arild: [https://nbl.snl.no/Niels_Henrik_Abel Niels Henrik Abel] i ''Norsk biografisk leksikon''. | * Stubhaug, Arild: [https://nbl.snl.no/Niels_Henrik_Abel Niels Henrik Abel] i ''Norsk biografisk leksikon''. | ||
| Linje 77: | Linje 81: | ||
{{DEFAULTSORT:Abel, Niels Henrik}} | {{DEFAULTSORT:Abel, Niels Henrik}} | ||
[[ | [[Kategori:Personer]] | ||
[[ | [[Kategori:Matematikere]] | ||
[[ | [[Kategori:Finnøy]] | ||
[[ | [[Kategori:Stavanger kommune]] | ||
[[ | [[Kategori:Gjerstad kommune]] | ||
[[ | [[Kategori:Oslo kommune]] | ||
[[ | [[Kategori:Froland kommune]] | ||
[[Kategori:Fødsler i 1802]] | |||
[[Kategori:Dødsfall i 1829]] | [[Kategori:Dødsfall i 1829]] | ||
{{nn}} | {{nn}}{{F2}} | ||